Ties Dams
Het Chinese groeimodel piept en kraakt. Wat betekent dat voor de houding van Europa en
de VS? Chinadeskundige Ties Dams laat zijn licht schijnen over de koers van China in een
razendsnel veranderende wereld – en wat wij daarmee moeten.
Duikelende groeicijfers, tuimelende vastgoedreuzen en een Koude Oorlogspook dat
opstaat: 2023 toont een kwetsbaar China in een gevaarlijke wereld. Heeft president Xi
Jinping zijn hand overspeeld? Beschadigt zijn heerschappij de Chinese groei voordat die de
belofte van werelddominantie heeft kunnen inlossen? Is 2024 het begin van Chinees verval?
Ik denk van niet. Niet omdat het Chinese groeimodel niet piept en kraakt. Dat doet het.
Maar omdat de vraag berust op een achterhaald geloof – het geloof dat het neoliberalisme
de mondiale strijd kan winnen. Dat geloof is de grondslag van de Europese Unie. De
neoliberaal is een doemoptimist: hij heeft het verval van de ander nodig als bewijs van zijn
eigen gelijk. Daarom voorziet de neoliberaal in het nieuws over China een aanstaande
implosie.
Word rijk, wees sterk
China botst net als het Westen tegen de harde grenzen aan van de groei: een muur van
pandemie, demografie en ecologie. Ik duid de doemsignalen uit de Chinese markt ook op
een andere manier. Als signalen van machtspolitiek: president Xi Jinpings bewuste,
geleidelijke, maar vernietigende afrekening met het neoliberalisme.
Xi deelt de geschiedenis van de Volksrepubliek China in naar drie motto’s: sta op, word rijk,
wees sterk. Mao’s taak was opstaan. China moest herrijzen als staat, na meer dan een eeuw
chaos, vernieling en verdeeldheid. Deng leidde in 1978 de tijd van rijk worden in. De Chinese
Communistische Partij bouwde een neoliberale façade voor haar machtspolitiek, waar
westerse investeerders, industriëlen, accountants en consultants zich in vastbeitelden.
Sinds 2012 verbouwt Xi de neoliberale façade rücksichtsloos. China moet niet vooral rijk,
maar sterk worden. China was zo rijk geworden dat het werd gevreesd, in het bijzonder
door de VS. De strijd om de vraag wie zich het machtigste land op aarde mag noemen,
klopte op de deur.
Mokerslagen
In zijn verbouwing verkiest Xi politieke controle boven economische efficiëntie. Xi’s eerste
termijn (2012-2017) draaide om het vertimmeren van de partij. Zuiveringen alom, vooral
daar waar tussen partij-invloed en marktbelangen kieren voor corruptie ontstonden. In de
laatste weken zagen we koppen rollen in de top van het leger.
In de tweede termijn (2017-2022) raakten de mokerslagen de binnenlandse markt, midden
in de covidstorm. Vastgoed werd aan strengere regels onderworpen, wat in combinatie met
tegenvallende groei leidde tot de bijna zekere val van vastgoedreus Evergrande. De
fintechmarkt werd gevloerd. Kijk maar naar de beursgang van de Ant Group die er nooit
kwam, en de lange, gedwongen vakantie van Jack Ma.
Deze mokerslagen luidden een reconstructie van de Chinese markt in. Van een economie
die in de eerste plaats de belangen van de neoliberale façade dient (export, groei, kapitaal),
naar een economie die is gericht op China’s geopolitieke doelen. Dat betekent een boude
innovatiestrategie gegrondvest in een autonome consumptiemarkt. Rijk worden is nog
steeds belangrijk; sterk worden een sine qua non.
Een parallel zien we in de ontwikkeling van het Belt and Road Initiative (BRI). Ooit een
vluchtroute voor binnenlandse overcapaciteit is het verworden tot een mondiaal netwerk
van economische invloed. Nu schaalt Xi de groei van BRI terug, maar vertaalt hij het netwerk
naar meer invloed op het gebied van politiek en veiligheid. Of dat lukt, is de vraag: in Europa
heeft het BRI geleid tot argwaan en deceptie.
China bij elkaar houden
Niettemin blijkt dat Xi weet wat westerse denkers ook ooit wisten, van de Atheense
generaal Thucydides tot de Koude Oorlog strateeg Kennan: grootmachtenstrijd draait
uiteindelijk niet om wapens of technologie, maar om wie zijn gemeenschap onder groeiende
druk bijeen kan houden. De neoliberaal vergat dat: voor de neoliberaal bestaat de
gemeenschap niet.
2024 – en Xi’s hele derde termijn – draait om dit doel: China bij elkaar houden. Xi’s
economisch beleid is daaraan dienend. Hij heeft een consumerende middenklasse en de
loyaliteit van de hightechgiganten nodig om de Amerikaanse confrontatie te doorstaan. Xi’s
waagstuk is dat hij de Chinese burger moet overtuigen fors meer te consumeren in een tijd
van grote onzekerheid. De Chinese burger moet geloven in de kracht van zijn gemeenschap,
wil dat vertrouwen groeien.
Dat is het fundament van Xi’s machtspolitiek: de kracht van de Chinese gemeenschap. En
die is verre van vanzelfsprekend. Als China valt, is dat niet doordat de façade afbrokkelt,
maar doordat het fundament breekt. Vooralsnog geeft de Chinese markt dáárvan geen
signalen. Xi verbouwt zijn huis voor een zware storm.
Stel, Xi valt Taiwan binnen. Stel, Europese lidstaten raken betrokken bij dat conflict. Hoe
sterk staat ons huis in die storm? En stel dat de oorlog niet komt, maar de mondiale
economie in de greep blijft van geopolitieke escalaties zonder eindpunt? Ook daar moet de
Europese economie op voorbereid zijn.
Europa’s Chinabeleid is nog grotendeels op neoliberaal denken gebaseerd. De dominante
aanpak noem ik de Duitse Correctie. Het is de poging de interne markt te corrigeren voor
geopolitiek risico. Von der Leyen illustreerde dit in haar laatste State of the Union:
‘Wereldmarkten worden overspoeld met goedkope Chinese elektrische auto’s. Hun prijs
wordt kunstmatig laag gehouden door enorme overheidssubsidies. Dat verstoort onze
markt.’
Niet de Europese gemeenschap, nee, de interne markt moet worden beschermd. Het is
neoliberale damagecontrol, die ver van de werkelijkheid staat. China en ook de VS zien de
Europese markt al als arena. China zette Duitse bedrijven onder druk om zich terug te
trekken uit Litouwen, zij het met weinig effect. De VS dwingen aanhoudend en met succes
Europese bedrijven zich terug te trekken uit China. Washington overtoept Den Haag als het
gaat om de export van Veldhovense chipmachines. Corrigeer daar maar eens voor.
De Franse Spiegeling
Onder aanvoering van Macron wint een tweede strategie terrein: de Franse Spiegeling. Die
draait niet om damagecontrol, maar spiegelt de Chinese methode om zelf sterker te staan in
de competitie. In 2023 gaf Brussel met de European Chips Act, een publieke herinvestering
van €43 mrd in de Europese halfgeleiderindustrie, hét voorbeeld.
De laatste jaren zagen meer Europese machtspolitiek. Regeringsleiders kwamen eensgezind
tot sancties tegen de Russische agressie. In 2023 gaven zij vorm aan de Europese Politieke
Gemeenschap: een nieuw forum als reactie op de Russische inval, waarvan ook het Verenigd
Koninkrijk, Turkije en Oekraïne deel uitmaken. De Europese Raad van regeringsleiders greep
in juni China aan als aanleiding voor een diepgravende reflectie op de langetermijnstrategie
voor Europa in de wereld.
Waar de Duitse Correctie nu al tegen zijn grenzen aanloopt, biedt de Franse Spiegeling
perspectief. Aan de ene kant het neoliberale doemoptimisme dat zegt dat machtspolitiek
het in de loop van de tijd altijd zal verliezen van open markten.
Aan de andere kant de contouren van een Europese machtspolitiek die richting geeft aan
de economie. De Franse Spiegeling breekt met het neoliberale dogma van de Duitse
Correctie. Niemand zegt het, maar het is wel zo: Europa imiteert haar pestkoppen, leert van
Biden en Xi.
Naar 2024
Xi rekent af met het neoliberalisme en verbouwt zijn machtshuis. Niets is zeker. Te
verwachten is dat Xi ondanks de doemsignalen zijn economisch beleid in 2024 zal
doorzetten. Het zijn de offers die de Chinese gemeenschap moet brengen om sterk te staan
in de Amerikaanse Confrontatie, zo luidt de partijlijn. China zal minder aantrekkelijk worden
voor de Europese investeerder of industrieel, maar China is te groot om te ontkoppelen. Dat
weet Xi ook.
Xi weet ook dat zijn grootste tegenstrever net zo goed afscheid heeft genomen van het
neoliberalisme. Twee motieven zijn leidend in Bidens economisch beleid: China verzwakken
en zijn eigen middenklasse versterken.
Als bondgenoot Europa daaronder lijdt – zie de Inflation Reduction Act – so be it. Xi’s
inschatting is dat de Amerikaanse gemeenschap zwakker staat dan de Chinese. En dat hoe
langer hij wacht, hoe minder Verenigd de Staten zijn – en hoe minder bondgenoten die
Staten zullen hebben.
Als investeerder zou ik de vraag stellen: bij welke gemeenschap, niet welke markt, ben ik
veiliger? Hoe kan de EU een meer beschermende gemeenschap zijn voor hen die hun geld
niet meer aan China of Amerika toevertrouwen?
Diplomatieke ontmoetingen in 2023 lieten zien dat China Europa nodig heeft, niet alleen als
siersteen in haar façade, maar voor de versterking van haar fundament.
Europa kan eisen stellen, ook op economisch gebied. Zo kunnen Europese
cosmeticabedrijven nu met minder rompslomp handelen op de Chinese markt. Met een
oorlog in Europa, escalaties rondom Taiwan en economische dwang tegen Europese
lidstaten, is het tijd om andere zaken te eisen dan markttoegang voor mascara.
In de aanloop naar de EU-China-top van begin december wierp Xi ons strooigoed toe:
visumvrij reizen naar China voor burgers van Europa’s kapitaalkrachtigste staten, waaronder
Nederland, niet voor de rest. Xi benadert Europa als markt. Laat Europa antwoorden als
gemeenschap: graag nemen we uw mooie cadeau aan, maar namens de hele EU.
Verdeeldheid is een te hoge prijs voor vakantie.
Wellicht wordt 2024 het jaar dat we afscheid nemen van de neo-liberale blik op China, niet
langer wachtend op Chinees verval, noch vrezend voor Chinese victorie. De doemoptimist
heeft zich de laatste 45 jaar comfortabel laten inbeitelen in China’s neoliberale façade. Die
brokkelt inderdaad af – niet China, maar haar façade, en onze bescheiden siersteen.
Auteur:Ties Dams (1993) is politiek filosoof, verbonden aan het Europa Instituut van de
Universiteit Leiden en Instituut Clingendael. Hij is auteur van Xi, het ware verhaal van de
man die de toekomst van de wereld in handen heeft
